Politiekers geef ons Rusland terug
Wie via de N79 naar het Belgische Borgloon rijdt, ziet dat de pijn rond de Russische boycot nog altijd gevoeld wordt. Een groot spandoek bij de rotonde uit een noodkreet aan de politiek: 'Politiekers geef ons Rusland terug.' Verder rijdend door het fruitteeltgebied Zuid-Limburg duikt het spandoek ook op andere plekken op. Meer verscholen, aan de zijkant van een kistendepot hangt een spandoek met dezelfde leus. De oproep aan de van de Belgische hardfruithandelaren klinkt sinds zomer 2016, misschien wel tegen beter weten in. De actie staat niet op zichzelf.
Met de hashtags #toffepeer werd in 2014 al steun betuigd aan de Belgische perentelers. Ook de peerfie, een variant op de welbekende selfie waarin de peer de hoofdrol speelt, groeide uit tot een hype. Niet eerder kreeg de peer zoveel aandacht. Overigens kwamen deze online ludieke protesten en steunbetuigingen overwaaien uit Polen. In het Oost-Europese land, dat in een klap haar belangrijkste appelexportmarkt verloor, was het een journalist die als eerste een foto op Twitter met #EatPolishApples. De selfies van appel etende Polen groeiden uit tot een ludiek protest tegen de boycot.
In andere landen was het een stuk stiller. In Nederland werd een kleine campagne opgezet om het Nederlands product te promoten. Supermarktketens zetten geboycotte Nederlandse producten in de reclame met de bedoeling de getroffen telers te helpen. Binnen de sector werd de actie niet op prijs gesteld. De pijn was al geleden, de prijzen waren gedaald, waardoor supermarkten konden stunten, zo luide het bezwaar. De website van Stichting Samen Sterk die werd opgericht om de gevolgen van de boycot op te vangen is al zo'n twee jaar offline. Het initiatief is in de prullenmand verdwenen. In veel andere landen werden geen acties op touw gezet om de sector te steunen. Wel klonk al vanaf het eerste uur de vraag om steun vanuit de politiek. En die kwam er.
Vernietigen en uit de markt nemen
De uitwerking van de boycot was in zeker opzicht aan beide kanten van de economische oorlog hetzelfde: investeren, vernietigen (uit de markt nemen) en andere handelsstromen.
Investeren
De Russische regering tastte diep in de buidel en investeert nog altijd fors in de binnenlandse groenten- en fruitteelt. De boycot paste goed in het streven van het Kremlin naar zelfvoorziening. Dat doel is nog niet binnen bereik, maar de investeringen gaan door.
Om de enorme verliezen van de Europese sector gedeeltelijk op te vangen, besloot de Europese Commissie om een pakket aan steunmaatregelen in te voeren. Telers konden een vergoeding krijgen voor het uit de markt nemen van product. Europa begon met een budget van 125 miljoen euro. Het geld was bedoeld om de weg gevallen export naar Rusland op te vangen. In september 2014 bleek echter al dat er landen schades claimden die vele malen hoger lagen dan de exportwaarde naar Rusland. De beschuldigende vinger werd naar Polen gestoken en de EU schortte de maatregel op. Een nieuwe versie van de steunmaatregel stelde per lidstaat een quotum vast voor een maximum volume per product. Overigens werd niet iedereen blij van de maatregel. Onder andere Nederlandse telers zagen dat het compensatietarief onder de marktprijs lag en besloten de producten gewoon op de markt te brengen. Nog altijd heeft de EU een opkoopregeling voor het uit de markt nemen, al is de regeling wel sterk versoberd.
Vernietigen (uit de markt nemen)
Met het sluiten van de grenzen kwam direct een illegale handelsstroom op gang. Groenten en fruit werden smokkelwaar en dit illegale circuit kon enige verlichting bieden aan getroffen handelaren in Europa. De meest gangbare route naar Rusland loopt door Wit-Rusland waar de Europese producten worden omgekat naar Wit-Russische producten. Overigens werden de smokkelaars naar verloop van tijd creatiever. Niet alleen Wit-Rusland werd vermeld als land van herkomst, maar ook verschillende landen, waaronder Afrikaanse landen die nauwelijks groenten en fruit exporteren, werden op de labels vermeld.
De explosief gestegen export van Wit-Russische producten, toevallig producten die Rusland niet meer importeerde uit Europa, kon natuurlijk niet onopgemerkt blijven. In 2015 werd een presidentieel decreet afgevaardigd: illegaal geïmporteerde producten worden vernietigd. Dat resulteert in een aanhoudende stroom berichten van de fytosanitaire dienst in Rusland over de vernietiging van producten. Daarbij schroomt de dienst niet om het oorspronkelijke land van herkomst te noemen. In veel gevallen is die volgens de dienst nog te achterhalen via de labels, verpakkingen of pallets. Het gaat opvallend vaak om Poolse appelen, Spaans steenfruit of citrus en een bredere waaier Nederlandse producten.
De groei van de import van tomaten in diverse landen. Zowel tussen 2012-2016 (horizontale als) als tussen 2015-2016 (verticale as) staat de Wit-Russische importstijging op unieke hoogte. Klik hier voor vergroting.
Uit de markt nemen
Onder de maatregel van de EU werd product uit de markt genomen. Daarbij konden telers er voor kiezen om product 'groen te oogsten' of aan een voedselbank of andere instelling te doneren. Die laatste optie roept echter de discussie op of dit niet de markt verstoort.
Hoe dan ook, de geclaimde volumes werden niet via de reguliere kanalen op de markt gebracht. Fruit eindigde als veevoer of in de biovergister en in een enkel geval werd het product 'op het land uitgereden.' De beelden die in oktober 2016 naar buiten kwamen via een Belgische fruitteler deden veel stof opwaaien. Niet in de laatste plaats vanwege de vergelijking die de beelden oproept met de Russische vernietiging van illegaal geïmporteerd fruit. Op een veld in Belgisch-Limburg lagen honderdduizenden kilo's appelen en peren te wachten op vernietiging.
Handelsstromen
Het wegvallen van de Europese import was ook een aderlating voor de Russische markt. Direct nadat de grenzen dicht gingen meldden zich verschillende landen over de hele wereld die in het gat wilden springen dat de Europese handel achter liet. Afgezien van de Latijns-Amerikaanse landen die inzetten op directe export, waren het vooral concurrenten van Europa die profiteerden. Marokko, Turkije, Egypte, Israël en verschillende landen in Centraal-Azië en op de Kaukasus profiteerden van de kansen op de enorme Russische markt. Door de dalende olieprijs kwam de roebel in een neerwaartse spiraal. Dat vormde voor deze nieuwe exporteurs een groot risico in de handel. Met het opkrabbelen van de olieprijs herstelt de roebel zich ook.
De Belgen verloren een belangrijke perenmarkt. De Polen raakten de grootse appelmarkt kwijt. Spanje mist een belangrijke markt voor citrus, kaki en tomaten. En dat is ook de manier waarop de EU-lidstaten omsprongen met het wegvallen van de Russische markt. Elk land zocht zelfstandig voor nieuwe markten voor de producten, van Europese eenheid was hierin geen sprake. Nieuwe markten werden gevonden in onder andere India en Canada. Ook China wordt genoemd, maar de toegang tot die markt vraagt een lange adem. Op de korte termijn werd de Europese markt overspoelt met Pools hardfruit, wat de markt in 2014 ernstig verstoorde.
Het 2016 momentum
De zomer van 2016 is terugkijkend het moment geweest waarop er een grote verandering mogelijk was. De Russische minister van Buitenlandse Zaken Sergey Lavrov noemde 2016 toen "het moment van de waarheid" voor Europa. De EU herziet elke zes maanden de sancties. Dan wordt ook gestemd over een verlenging van de maatregelen tegen Rusland. In aanloop naar de stemming in juli 2016 stond het onderwerp op de agenda in verschillende nationale parlementen. Griekenland, geplaagd door de eurocrisis, flirtte openlijk met het Russische regime. Maar de Grieken waren niet de enigen die zich tegen de sancties uitspraken. Italiaanse en Spaanse politici uitten ook hun kritiek op de sancties. Ook in de Frankrijk en Duitsland werden vraagtekens gezet bij een verlenging van de sancties. Duitse politici spraken zich openlijk uit tegen de sancties.
Toch werd de roep op de nationale niveaus op Europees niveau niet gehoord of genegeerd. De Europese sancties werden verlengd met wederom zes maanden. Rusland reageerde met een verlenging van de boycot.
Resultaat van de economische oorlog
Wat hebben de sancties drie jaar na dato opgeleverd? Het korte, eenvoudige antwoord luidt: niets. De Europese sancties die golden als vergelding voor de Russische inmenging in het conflict in Oekraïne hebben niet tot een einde van het conflict geleid. Hoewel er in Minsk akkoorden werden gesloten die in ieder geval in een wapenstilstand in Oost-Oekraïne moesten voorzien, wordt er nog altijd gevochten. Dat de Europese landen het einde van de sancties verbonden aan het uitvoeren van de Minsk-akkoorden en teruggeven van de Krim aan Oekraïne stemt weinig hoopvol dat er op korte termijn een einde komt aan de economische strijd. Er is nog niet eens een schop in de grond gestoken om de strijdbijl in Oost-Oekraïne te kunnen begraven. Daarnaast spreekt president Poetin niet over de annexatie van de Krim, maar over de unificatie. Het verschil in woordkeuze geeft direct weer hoever de partijen uit elkaar liggen. ABN AMRO concludeerde dat het niet zozeer de sancties waren die Rusland in de problemen brachten, maar dat de dalende olieprijs een veel groter economisch effect had.
Rusland ziet de boycot nog altijd als een reactie op het Europees beleid van economische sancties. Het Kremlin blijft herhalen dat er pas aan een einde van de boycot gedacht kan worden als de EU de sancties opheft. Uit onderzoeken blijkt dat de Russische consument zich heeft aangepast aan het nieuwe assortiment in de supermarkten. De termijnen van de sancties en de boycot lopen al enige tijd niet meer in de pas. Het verschil wordt met elke verlenging groter. Net voor de zomer verlengde Europa de sancties tot het einde van het jaar. Europa moet zich in december weer over de sancties buigen en stemmen over een verlenging. Rusland reageerde met een verlenging van de boycot met een jaar, waardoor de boycot officieel tot eind 2018 van kracht is.